Niniejszy wstęp do raportu końcowego jest częścią przeprowadzonej przez Magazyn Kontakt analizy wypowiedzi hierarchów Kościoła w Polsce w roku 2023. W ramach projektu powstał wykaz 808 źródeł: 794 wypowiedzi polskich biskupów rzymskokatolickich – w tym wszystkich metropolitów, z uwzględnieniem przewodniczącego i wiceprzewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski – a także 14 dokumentów KEP. Dzięki temu można było sprawdzić, w jaki sposób biskupi w 2023 roku mówili o uchodźcach i migracjach, osobach i ruchach LGBT+ oraz klimacie i ekologii. Dalsze informacje znajdują się na stronie. Pełna treść raportu znajduje się w pliku do pobrania poniżej.
***
To truizm: Kościół rzymskokatolicki odgrywa w Polsce ważną rolę społeczną. Z tak postawioną oceną nikt w zasadzie nie dyskutuje. Niektórzy tę rolę oceniają jako pozytywną, inni jako negatywną, kolejni niuansują – ale wszyscy się zgadzają: Kościół, reprezentowany instytucjonalnie przede wszystkim przez biskupów, to istotny aktor polskiego życia publicznego.
Prawdopodobnie społeczna i polityczna siła Kościoła się zmniejsza. Procesy sekularyzacyjne – które widać w zasadzie we wszystkich możliwych wskaźnikach praktyk czy sondażach dotyczących oceny działania instytucji Kościoła, deklaracjach dotyczących wagi religii w życiu respondentów czy zapatrywań światopoglądowych – są ewidentne. Być może zresztą wpływ biskupów na decyzje obywateli i obywatelek bywał przeceniany już wcześniej: wszak mimo wyraźnego zaangażowania Episkopatu, już w latach 90. wybory wygrywali Sojusz Lewicy Demokratycznej czy Aleksander Kwaśniewski. Jednocześnie trudno dyskutować z tym, że przez lata kolejne ekipy rządzące mniej lub bardziej liczyły się ze stanowiskiem hierarchów rzymskokatolickich. Ich sprzeciw czy ich postulaty wybrzmiewały na ogół niezwykle głośno i dobitnie, a jeśli nawet nie wybrzmiewały w debacie publicznej, to często i tak miały swoje przełożenie na decyzje podejmowane w zaciszach gabinetów.
To, co publicznie mówią polscy biskupi, miało więc zawsze społeczne znaczenie. Ma je do dzisiaj. To wciąż – mimo trwających procesów sekularyzacyjnych – przywódcy związku wyznaniowego zarazem największego w Polsce, jak i dysponującego największymi przywilejami, najistotniejszym majątkiem oraz najsilniejszym wpływem. Ich wypowiedzi należy więc w debacie publicznej traktować jako głosy podlegające takiej samej ocenie jak głosy innych osób o istotnym wpływie na rzeczywistość: polityków i polityczek, dziennikarzy i dziennikarek etc. A to znaczy, że należy te wypowiedzi analizować, sprawdzać ich prawdziwość, to, czy układają się w określone narracje, a także – co jest w nich pomijane.
Nie sposób powiedzieć, że nikt tego nie robi. Po pierwsze, są badacze i badaczki, którzy analizują dyskursy biskupie w różnych sprawach – efekt ich badań rzadko przebija się jednak do debaty publicznej. Po drugie, robią to inni uczestnicy życia publicznego, zwłaszcza media. Niestety, zbyt często – nawet jeśli ze zrozumiałych powodów związanych ze specyfiką funkcjonowania współczesnych mediów, o której nie sposób tutaj szerzej napisać – robią to wyrywkowo, reaktywnie, przyczynkarsko. Gdy – by posłużyć się najbardziej oczywistym przykładem – arcybiskup Marek Jędraszewski, metropolita krakowski i wiceprzewodniczący polskiego Episkopatu, wypowie słowa o „tęczowej zarazie”, zostaną one – i słusznie! – zauważone, skomentowane i zapamiętane. Ale czy są to słowa oddające przekonania wszystkich biskupów w Polsce? Jeśli nie, to jakiej ich części? Czy sam arcybiskup Jędraszewski w kolejnych latach mówił o osobach i ruchach LGBT+ podobnie, czy inaczej? Czy w roku wyborczym, jakim jest rok 2023, wypowiadał się w tym temacie dużo, czy raczej zdawkowo? Co mówią w tej sprawie inni biskupi – i czy w ogóle go podejmują? Czy głos biskupów w Polsce jest tożsamy, czy inny niż ten płynący z Watykanu? Tego na ogół nie dowiemy się z Twittera polityków czy przelatujących nagłówków na portalach informacyjnych
Analogicznie: gdy biskup Krzysztof Zadarko, Delegat KEP ds. Imigracji, skrytykuje pomysł pytania w referendum o relokację migrantów i mur na granicy polsko ‑białoruskiej, zostanie to odnotowane. Ale czy polscy hierarchowie mają w tej sprawie spójne, wspólne stanowisko? Czy wypowiadają się na temat kryzysu humanitarnego na granicy z Białorusią? Czy inaczej mówią o uchodźcach i uchodźczyniach z Ukrainy, a inaczej o tych z innych regionów świata? Którym biskupom ten temat leży na sercu, a którzy go w ogóle nie podejmują?
Postanowiliśmy na te pytania odpowiedzieć. Wybraliśmy do tego rok 2023, bo jest rokiem wyborczym. Wybraliśmy trzy tematy szczególnie istotne dla naszego środowiska, ale też – jak byliśmy przekonani – potencjalnie ważne w kampanii wyborczej, wreszcie zaś: polaryzujące społecznie. I postanowiliśmy zrobić to metodycznie.
By zachować rzetelność, powołaliśmy zespół ekspertów i ekspertek, którzy czuwali nad metodologiczną poprawnością zbierania danych i ich analizy. To socjolog i socjolożka, a także teolog oraz – niżej podpisany – filozof i komentator życia kościelnego (więcej na temat zespołu i jego prac znaleźć można w części raportu dotyczącej metodologii). W tym gronie zdecydowaliśmy o sposobie zbierania wypowiedzi do analizy, a także o gronie biskupów, których wypowiedzi będą analizowane. Chcieliśmy, by znaleźli się w nim zarówno hierarchowie najistotniejsi w skali kraju, jak i szczególnie ważni z punktu widzenia tych akurat tematów ze względu na pełnione funkcje w Episkopacie czy też geograficzne umiejscowienie rządzonych przez nich diecezji. W części metodologicznej znajdą Państwo także sposób na zapoznanie się ze źródłową bazą wypowiedzi, które zebraliśmy –udostępniamy ją w imię przejrzystości i z zachętą do dyskusji o naszych interpretacjach.
Nie analizowaliśmy wypowiedzi wyrywkowo, ale wszystkie, które według przyjętych kryteriów i metod znaleźliśmy. W efekcie metodycznej analizie poddaliśmy 808 materiałów. I wyciągnęliśmy wnioski.
Z ich treścią mogą się Państwo zapoznać poprzez lekturę artykułów Stanisława Krawczyka, Ernesta Małkiewicza i Marii Rościszewskiej, które stanowią najważniejszą część tego raportu. Dla uzupełnienia zachęcamy także do lektury części metodologicznej i podsumowania – w formie luźniejszych hipotez i interpretacji z poziomu meta – oraz zapoznania się z infografikami. Zachęcamy również do kontaktu, zwłaszcza badaczy i badaczki, a także dziennikarzy i dziennikarki, dzięki którym moglibyśmy dotrzeć do jak największej liczby osób z wynikami naszych badań (więcej o tym na ostatnich stronach raportu).
Wierzymy, że projekt, w ramach którego powstał ten raport, pozwoli nam poważniej porozmawiać o roli polskich biskupów w życiu społecznym Polski. Jest istotna i duża. Ale co poza tym? My już wiemy więcej.
Zapraszamy do lektury!
