4 grudnia 1942 roku w okupowanej Warszawie powstała Rada Pomocy Żydom – jedyna w okupowanej Europie, wspierana przez państwo, organizacja powołana w celu ratowania Żydów podczas Zagłady. Była organizacją polsko-żydowską – w jej skład wchodzili przedstawiciele polskiego i żydowskiego ruchu oporu, działający w konspiracji pod kryptonimem „Żegota”. Rada powstała w miejscu społecznego Komitetu Pomocy Żydom, założonego kilka miesięcy wcześniej przez Zofię Kossak, działaczkę katolickiej organizacji Front Odrodzenia Polski. Z okazji 80. rocznicy powołania „Żegoty”, przybliżamy okoliczności jej powstania i historie ludzi z nią związanych – zobacz, co z tej szczególnej okazji przygotowało Muzeum POLIN.
Zofia Kossak, Dania 1946. Fot. Archiwum rodzinne / Kolekcja Muzeum POLIN
Protest! Katolicka działaczka zakłada Komitet Pomocy Żydom
„Zofia Kossak była niesłychanie nieostrożna. Wierzyła ludziom”, wspomina Janusz Jabłoński, który jako szesnastolatek w czasie okupacji niemieckiej współpracował w konspiracji z Kossak.
To ona, pisarka i katolicka działaczka społeczna, założyła społeczny Komitet Pomocy Żydom – pierwszą ogólnopolską organizację, niosącą pomoc Żydom podczas Zagłady w okupowanej Polsce, która zapoczątkowała historię późniejszej Rady Pomocy Żydom. Niewielkie grono działaczy katolickich i demokratycznych działało od 27 września 1942 roku pod kryptonimem „Konrad Żegota” – była to fikcyjna postać, stworzona przez Zofię Kossak, prawdopodobnie od imienia jednego z konspiratorów z III części Dziadów Adama Mickiewicza.
Kluczowym wydarzeniem dla powstania Komitetu było wydanie przez Kossak odezwy zatytułowanej Protest!, w której wezwała Polaków do niezgody na trwającą eksterminację Żydów:
„Świat patrzy na tę zbrodnię straszliwszą niż wszystko, co widziały dzieje – i milczy. Rzeź milionów bezbronnych ludzi dokonywa się wśród powszechnego, złowrogiego milczenia […] Kto milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia – ten przyzwala” – brzmiały słowa Kossak.
Odezwa Protest! Zofii Kossak, Warszawa 11.08.1942. Fot. Kolekcja Muzeum POLIN, dar Biblioteki Narodowej.
Protest! został rozkolportowany na ulicach okupowanej Warszawy 11 sierpnia 1942 roku. Był odpowiedzią na prowadzone przez Niemców masowe wywózki Żydów z getta warszawskiego do ośrodka zagłady w Treblince, które trwały już dwudziesty dzień.
„Odezwa Zofii Kossak to tekst założycielski dla polskiego myślenia o ratowaniu Żydów”, zauważa Tomasz Żukowski, badacz problemów dyskursu publicznego w Polsce. „Trwa wokół niego spór. Jan Błoński dziwił się, że był to dokument »bardzo prożydowski […] i zarazem… jaskrawie antysemicki«”.
Na temat konspiracyjnej działalności Zofii Kossak mówił w wywiadzie dla Muzeum POLIN Janusz Jabłoński. Opisuje między innymi tajną skrytkę w mieszkaniu „Ciotki”, jak nazywał Kossak w podziemiu, przybliża okoliczności rozpoczęcia współpracy konspiracyjnej z jego matką, Marią Jabłońską, uhonorowaną – podobnie jak Kossak – tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata.
Szacuje się, że działalność Komitetu Pomocy Żydom (zwanego później Tymczasowym), prowadzona między wrześniem a grudniem 1942 r., objęła bezpośrednio ponad 180 osób. Należy jednak pamiętać, że organizacja ta powstała w okresie, gdy wysiedlanie Żydów z gett w okupowanej Polsce, czyli organizowane przez Niemców masowe wywózki do ośrodków zagłady, dobiegało już końca.
Janusz Jabłoński w Muzeum POLIN, Warszawa 21.09.2016. Fot. Mateusz Szczepaniak, Muzeum POLIN
„Żegota”. Polacy i Żydzi powołują Radę Pomocy Żydom
Jesienią 1942 roku, w związku z problemami finansowymi oraz organizacyjnymi, działacze Komitetu Pomocy Żydom podjęli starania o utworzenie nowej organizacji – stałej, silnej, wyposażonej w odpowiednie środki i opartej na szerokiej reprezentacji społecznej. Stało się to 4 grudnia, kiedy utworzono Radę Pomocy Żydom, podległą Delegatowi Rządu RP na Kraj. W jej skład nie weszła jednak Zofia Kossak, która wolała kontynuować pracę poza strukturami.
„[…] była to pierwsza organizacja, w której w konspiracji przeciw Niemcom siedzieli razem przy jednym stole i działali syjoniści, bundowcy, katolicy, polscy demokraci, polscy socjaliści, ludowcy – i Żydzi, i Polacy”, wspominał Władysław Bartoszewski, członek Rady Pomocy Żydom i bliski współpracownik Zofii Kossak we Froncie Odrodzenia Polski.
Działalność „Żegoty”, prowadzona do stycznia 1945 roku, polegała głównie na wsparciu finansowym ukrywających się Żydów, organizowaniu dla nich kryjówek, pracy, fałszywych dokumentów. Świadczą o tym zachowane pamiątki, spośród których kilka, np. kenkartę Leona Feinera, ostatniego przewodniczącego Rady Pomocy Żydom, prezentujemy w wystawie stałej Muzeum POLIN.
Wśród podopiecznych „Żegoty” znajdowali się dorośli i dzieci. Nie da się precyzyjnie określić, jaka była skala udzielonej im pomocy, niemożliwe do ustalenia jest to, w ilu przypadkach akcja ratunkowa okazała się skuteczna. Początkowo zapomogi finansowe „Żegoty” objęły trzysta osób, pod koniec 1943 roku – dwa tysiące, a latem roku 1944 – około czterech tysięcy.
„Można całą zinstytucjonalizowaną akcję »Żegoty«, przynajmniej w Warszawie, opisać jako akcję przede wszystkim organizacji żydowskich (około 70 procent) i w mniejszych stopniu polskich (około 30 procent)”, podkreślał dr Marcin Urynowicz.
Tegoroczna, 80. rocznica powołania Rady Pomocy Żydom, to dla Muzeum POLIN szczególna okazja, by zwrócić uwagę na rzadko podejmowany dotąd wątek jej historii – udział Żydów w „Żegocie”. Wierzymy, że to właśnie Muzeum Historii Żydów Polskich powinno przypominać to szczególne żydowskie doświadczenie. Nowe opracowanie tematyczne poświęciliśmy także odezwie Protest! Zofii Kossak. Jego autorem jest dr hab. Tomasz Żukowski z Instytutu Badań Literackich PAN.
Pomnik Rady Pomocy Żydom „Żegota” przed Muzeum POLIN, Warszawa 4.12.2019. Fot. Magdalena Starowieyska, Muzeum POLIN
Kim są współcześni Sprawiedliwi? Dyskusja w Muzeum POLIN
Z okazji 80. rocznicy powstania „Żegoty” zapraszamy także na trzecie spotkanie z cyklu dyskusji o polskich Sprawiedliwych, organizowanego w 2022 r. przez Muzeum POLIN. 14 grudnia (środa) o godz. 19:30, zastanowimy się, kim są współcześni Sprawiedliwi.
Obecnie istnieją międzynarodowe organizacje niosące pomoc potrzebującym. Nie brakuje osób prywatnych, które z potrzeby serca, kierując się empatią, chcą wspierać innych. Niekiedy jednak osoby pomagające spotykają się z ostracyzmem społecznym i wieloma trudnościami.
Rosyjska agresja na Ukrainę zjednoczyła Polaków z różnych środowisk. W tym samym czasie niesienie pomocy ofiarom kryzysu na granicy polsko-białoruskiej było utrudnione i w wielu środowiskach spotykało się z niezrozumieniem. Od początku kryzysu uchodźczego w 2015 roku osoby pomagające uchodźcom spoza Europy mierzą się z różnymi problemami i sprzeciwem części społeczeństwa.
Do udziału w dyskusji zaprosiliśmy Katarzynę Winiarską, aktywistkę działającą na granicy polsko-białoruskiej; Marię Złonkiewicz ze Stowarzyszenia „Chlebem i Solą” i Igora Hórkowa, który koordynuje pomoc osobom uchodźczym z Ukrainy w Przemyślu. Spotkanie poprowadzi Michał Okoński – dziennikarz „Tygodnika Powszechnego”.
