Ostatnie protesty, wybuchłe po „orzeczeniu” Trybunału Konstytucyjnego dotyczącym aborcji, pokazały, że nie tylko ich temat, lecz również sama ich forma może być czymś kontrowersyjnym. Jedno z popularniejszych haseł wykrzykiwanych na demonstracjach brzmi „wypierdalać”. To fascynujące, że niektórych wulgarne slogany aż tak oburzają – jakby złamanie pewnych zasad estetyki debaty było czymś bluźnierczym, gorszym nawet od tego, przeciwko czemu protestujemy.
Z pewnością forma obecnych protestów to jeden z objawów tego, że liberalny model debaty przestał działać. To, co dziś dzieje się na ulicach polskich miast i miasteczek, dalece odbiega od bezstronnej, pozbawionej emocji, „racjonalnej” dyskusji, w której dochodzi się do prawdy. Ale czy dało się protestować inaczej?
Konstanty Pilawa w swoim tekście – za Stanleyem Fishem – zauważa: „Debata liberalna to z definicji inscenizowanie pola konfliktu w ramach z góry narzuconych ról”. Tak jak kiedyś liberałowie nie dostrzegali ofiar transformacji, tak do dziś pozbawiane głosu są osoby z macicami. Większość znaczących aktorów w tym teatrze stanowili i wciąż stanowią mężczyźni, a głosy kobiet dobiegają gdzieś zza kulis. By wywalczyć sobie miejsce przy mikrofonie, muszą używać ostrzejszych środków – bo, jak pokazują hasła z transparentów, „miło już było” i wiele to nie dało.
Uczestnictwo w liberalnym modelu debaty, „rozsądnym” i pozbawionym emocji jest luksusem, na który niektórzy nie mogą sobie pozwolić. Jak mam mówić bez emocji o tym, co wydarzyło się na paradzie równości w Białymstoku, gdy jestem osobą LGBT+? Jak mam mówić bez emocji o odbieraniu prawa do aborcji, gdy to ja będę nosić w sobie przez 9 miesięcy płód z wadą letalną? Nie mogę tych sporów traktować jako zabawy intelektualnej.
Krzyczeć w słusznej sprawie
Skoro liberalny model debaty nie działa, przyjrzyjmy się, za sugestią Pilawy, modelowi lewicowemu – który autor nazywa „lewicowym cyrkiem”. Autor przedstawia nam pod tą nazwą wizję debaty, która nastawiona jest przede wszystkim na „niewyrządzanie krzywdy” i przypomina „terapeutyczną kozetkę”. Jeśli bierzemy w niej udział, musimy zwracać uwagę na swoje uprzywilejowanie i dbać o to, by nie skrzywdzić Innego – używać odpowiedniego słownictwa, rodzaju gramatycznego, pilnować się na każdym kroku. Według Pilawy „lewicowy cyrk” prowadzi do cenzury kultury (choćby usuwania odcinków seriali zawierających rasistowskie żarty), nie pozwala nam na współtworzenie prawa (bo prawo ma przecież wyznaczać ramy tego, co nas łączy, a nie dzieli), a z drugiej strony daje przyzwolenie na agresję, gdy ktoś łamie reguły lewicowej poprawności (autor przywołuje tu ataki na ciężarówki obrażające społeczność LGBT+).
Niektóre fragmenty tekstu wskazują na ignorancję autora – świadomą lub nie. Zdanie „Czy bicie pokłonów i całowanie butów czarnoskórym przez Bogu ducha winnych przypadkowych Amerykanów mieści się w ramach zdrowego rozsądku?”, które oczywiście jest pewnym wyolbrzymieniem, pokazuje, że autor postrzega Stany Zjednoczone jako państwo, w którym rządzi poprawność polityczna, a nie strukturalny rasizm. A przecież badania na przykład autorstwa Amnesty International udowadniają, że przemoc policji wobec osób czarnoskórych jest czymś powszechnym – jej przykładem była śmierć Georga Floyda, nagrana na wstrząsającym wręcz filmiku, szeroko później udostępnianym w mediach społecznościowych. Czy policjant całował bezbronnemu Floydowi buty, czy raczej przyciskał kolanem jego szyję, aż ten stracił oddech?
Zresztą autor przedstawia tę sytuację tak, jak gdyby głównym celem protestujących była właśnie cenzura kultury. Nie jest w tym błędnym przekonaniu odosobniony. W trakcie protestów Black Lives Matter głośno było o zdjęciu z platformy streamingowej Hulu odcinka serialu „The Golden Girls”, w którym bohaterki nałożyły na twarz maski błotne – co błędnie uznano za tak zwany black face. Wielu używało tego przykładu jako dowodu na absurdalność idei stojących za manifestującymi. A przecież zupełnie nie o to chodziło – najważniejszym postulatem była reforma policji, o którą, jak zauważali sami protestujący, nie można było się doprosić.
Tego bardzo mi zabrakło w tekście Pilawy – dostrzeżenia, że sytuacja jest tragiczna. Autor co prawda zauważa, że „rasizm, ksenofobia, homofobia, transfobia – w wielu przypadkach są oczywiste, realnie istnieją i stanowią realny społeczny problem”. Zaraz jednak stwierdza, że powinniśmy liczyć się przede wszystkim ze zdaniem ogółu, a nie „ulegać moralnemu szantażowi osób sądzących, że są ofiarami tak zwanej przemocy symbolicznej”.
Lewicowy model debaty nie jest bez wad – o czym więcej poniżej – jednakże krzywda stojąca za pewnymi potępianymi mechanizmami jest prawdziwa i często wymaga natychmiastowej reakcji. Tak jest na przykład z tak zwanym misgenderowaniem – czyli używaniem nieodpowiedniego rodzaju gramatycznego wobec osób transpłciowych – lub używaniem starych imion (na przykład nazywanie Margot Michałem). Dla konserwatystów to przesadna poprawność polityczna i fanaberie. Czy tak samo myślą osoby transpłciowe, z których ponad 40% (jak pokazują badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych) ma za sobą próby samobójcze?
Czym grozi cancel culture
Jednakże nawet jeśli krytyka „lewicowego cyrku” w wykonaniu konserwatystów nas nie przekonuje, a niemieszczące się w poprawności politycznej zachowania uznajemy rzeczywiście za godne potępienia, nie znaczy to, że model ten jest bez wad. Wiele można mu zarzucić także z pozycji lewicowych. Każde przewinienie, czyli złamanie zasad debaty (przykładowo – użycie słowa „murzyn”, które jest uznawane za nacechowane pejoratywnie), musi zostać zauważone i potępione – stąd też mówi się o call-out culture lub cancel culture.
Zjawisko to krytykował między innymi Mark Fisher w tekście „Wyjście z Zamku Wampirów” – gdzie tytułowym zamkiem ma być właśnie „lewicowy cyrk”. Jego zdaniem strategia ta ma kilka bardzo poważnych wad. Po pierwsze, esencjalizacja: dokonuje się oceny osoby jako całości na podstawie tylko jednego jej zachowania. Po drugie, wpędzanie w poczucie winy przy jednoczesnym budowaniu poczucia wyższości moralnej: strategia Zamku Wampirów służy przede wszystkim temu, by pozostać na elitarnej pozycji – klasowej i moralnej. Po trzecie, przykrywanie nierówności klasowych: problemy tożsamościowe – rasy, płci, orientacji – stają się najważniejsze.
Wady lewicowego modelu dostrzega również Agata Sikora w wywiadzie dla Krytyki Politycznej. Zauważa, że nieodpowiednie używanie słów grozi ostracyzmem, a przecież absurdem jest oczekiwać od ludzi po standardowej ścieżce edukacyjnej tego samego zrozumienia i obycia, co od absolwentów kulturoznawstwa, socjologii czy gender studies. Bycie lewicowym staje się więc zależne od kapitału kulturowego, którym się dysponuje.
Zamek Wampirów, pisze Fisher, zamiast wyzwalać nas z klasyfikacji, z naszych tożsamości, wpycha nas do nich z powrotem – i w tych zamkniętych tożsamościach tkwimy, niezdolni do tego, by zrozumieć się wzajemnie, jeśli nie jesteśmy członkami tej samej grupy. Tymczasem te tożsamości i różnice doświadczeń przykrywają jedno powszechne doświadczenie, jakim jest kapitalizm. A dla „lewicowego cyrku” kapitalizm, jeśli w ogóle się pojawia, jest tylko kolejnym z szeregu problemów.
To kapitalizm moderuje dziś debatę publiczną
Krytyki kapitalizmu, który potrafi dobrze się ukrywać, brakuje również w propozycjach rozwiązania problemu w tekście Pilawy. Przywoływani przez niego twórcy „Social dilemma” zauważają: fake news, polaryzacja sceny politycznej, fałszowanie wyborów – wszystkie te zjawiska biorą się z algorytmów popularyzujących treści kontrowersyjne i budzące emocje, a z kolei mechanizm ten dyktowany jest najzwyklejszą logiką interesu ekonomicznego. Tymczasem propozycje rozwiązania problemu przedstawione przez Pilawę skupiają się na kwestii moderacji, a nie na samym modelu biznesowym.
Podobnie kapitalizm ukrywa się, gdy mówimy o tak zwanych bańkach, czyli zamkniętych środowiskach ludzi podobnych do siebie – czy to w przestrzeni wirtualnej, czy też najzupełniej realnej – do przekraczania których zachęca, przywoływany przez Pilawę, papież Franciszek w encyklice „Fratelli Tutti”. Przecież bańki te nie biorą się znikąd – uznajemy je za kolejny wytwór mediów społecznościowych, tymczasem w tym przypadku mamy raczej do czynienia z odbiciem rzeczywistości.
Reprodukcja istniejących już nierówności przez kapitalizm zachodzi jak najbardziej realnie. Dziś dziecko z bogatej rodziny z wyższej klasy średniej mieszkającej na Wilanowie jest w stanie przejść całą ścieżkę edukacyjną, nie spotykając na swej drodze nigdy żadnego przedstawiciela z grupy mniej uprzywilejowanej. To kapitalizm segreguje i niszczy debatę publiczną i nie pozwala nam się porozumieć – w mediach społecznościowych poprzez algorytmy nastawione na zysk, a w przestrzeni publicznej poprzez zamknięcie nas w różnych dzielnicach, szkołach i środowiskach. To kapitalizm z góry ustanawia pole debaty tak, by niektórzy gracze nigdy nie mogli zabrać w niej głosu.
Dlatego też Fisher w swoim tekście wzywa lewicę, by zamiast szerzyć strach i niepewność, budowała międzyludzką solidarność, a moralizujący indywidualizm zastąpiła polityką klasową. Walka lewicy powinna być dążeniem do budowania nowego świata, a nie zachowywania struktur tożsamości stworzonych i reprodukowanych przez kapitał. Czy to znaczy, że tożsamość nie ma żadnego znaczenia? Wydaje się, że według Fishera nie ma – „nikt nie jest w istocie czymkolwiek”, pisze. Inaczej jest u Franciszka – który wzywa do przekraczania granic i otwartości na Innego, ale przestrzega jednocześnie przed zapomnieniem o własnych korzeniach i odcięciem się od swej kultury. Niezależnie od tego, którą strategię ostatecznie przyjmiemy, żadna nie będzie skuteczna, jeśli nie zmierzymy się z wszechobecnym, izolującym nas od siebie nawzajem kapitalizmem.
***
Inicjatywa wspierana jest przez Fundusz Obywatelski imienia Henryka Wujca zarządzany przez Fundację dla Polski.
