Ilustr.: Urszula Woźniak
Redaktor naczelny „Gazety Wyborczej” zabrał na jej łamach głos przy okazji hucznie obchodzonego miesiąc temu Święta Wolności. Postanowił lapidarnie rozprawić się z kolejnymi głosami krytyki wobec społecznego wymiaru transformacji, jakie pojawiały się ostatnio często w weekendowych wydaniach dziennika, na czele którego stoi. Wyraził smutek z powodu „braku równowagi” w opisie transformacji prezentowanym przez „Gazetę”. Wytknął niemalże intelektualną nieuczciwość Marcinowi Królowi za głośne słowa „byliśmy głupi”, oraz wykazywał bezcelowość żali Karola Modzelewskiego o reformy Balcerowicza. Z lekkim pobłażaniem skwitował, jako ciekawe, lecz nieżyciowe, rozważania profesorów Judta i Baumana o szkodliwości monopolu ekonomicznych zasad w myśleniu o społeczeństwie. Słowem, przedstawił po raz kolejny, w skróconej wersji, opowieść o bezalternatywności wyborów polityczno-ekonomicznych ostatnich lat. Za kwintesencję wywodu można uznać wspomnianą wyżej lekcję literatury, którą udzielił potomkowi, a można chyba wnioskować, że za jego pośrednictwem, całemu młodemu pokoleniu. Warto się jednak zastanowić, czy jej przekaz jest słuszny i czy „syndrom Baryki” to zespół objawów chorobowych, czy wręcz przeciwnie – oznaka intelektualnego zdrowia.
Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba pokrótce odtworzyć portret głównego bohatera powieści Żeromskiego, czytanej do dziś obowiązkowo przez wszystkich polskich licealistów. Pierwsze, co przychodzi na myśl to nagląca potrzeba aktywnego uczestnictwa w historii, która na jego oczach gwałtownie przyśpiesza. Świadomość, że ma obowiązek reagować na wydarzenia tu i teraz, oraz zgodnie ze swoimi żarliwymi przekonaniami. Że lepszy jest udział, niż stanie z boku. Ta chęć życia doprowadza go najpierw do działań skrajnych, jak uczestnictwo w mrożących krew w żyłach praktykach rewolucyjnych, następnie każe udać się na linię frontu w wojnie z komunistami, kiedy indziej zaś stanąć w obronie chłopów z posiadłości własnego przyjaciela-ziemianina.
Postawa Baryki ewoluuje, gdyż pryncypialność idzie u niego w parze ze zdolnością do refleksji i umiejętnością reorientacji swoich działań pod wpływem rozmaitych doświadczeń i obserwacji. „Każde słowo budzi w nim kontr-słowo”. Kiedy widzi, że komunistyczny ideał gorzej wygląda w praktyce bakijskiego bruku, stać go na rozpatrzenie dotychczas odrzucanych obiekcji własnej matki wobec rewolucji. Mało tego, jest w stanie nawet oddać głos ojcu – piewcy archaicznego, sarmackiego patriotyzmu i dać się na swój sposób wciągnąć w jego mitologiczną opowieść o Polsce. Nie zgadza się na jednowymiarowe diagnozy i recepty, niezależnie czy oferowane są przez komunistów, czy przez „etosowego państwowca”, Gajowca. Stara się uczyć na błędach i szuka najlepszej możliwej drogi dla realizacji idei, w które głęboko wierzy.
A najważniejsze miejsce wśród nich zajmuje bez wątpienia poszukiwanie sprawiedliwości w stosunkach społecznych. Nie dające się zdusić przekonanie, że nie można się zgodzić na świat, w którym „jedni mają jadła tyle, że z niego urządzili kult, obrzęd, nałóg, obyczaj i jakąś świętość, a drudzy po to tylko żyją, żeby nie zdychać z głodu.” Przekonanie, które idzie w parze z wyniesioną z traumatycznego doświadczenia rewolucji pewnością, że głodni ostatecznie rzucą się do gardła sytym. I, co może najważniejsze, świadomość, że z tej krwawej jatki nie wyłoni się nowy, lepszy świat, bo „chory nie może przecie sam siebie, ani nikogo innego skutecznie leczyć. Tego chorego musi leczyć ktoś świadomy – lekarz”.
Wołanie o lekarza, który zadziała na rzecz polepszenia stosunków społecznych działając niejako „z wyprzedzeniem”, wyciągając wnioski z historii i z obserwacji patologii jakie w tych stosunkach występują, zdaje się świetnie korespondować z diagnozami Marcina Króla. Profesor historii idei przestrzegał ostatnio, że jeśli elity nie obudzą się z egoistycznego snu i nie przemyślą na nowo idei równości, może zdarzyć się „coś”, co wywróci obecne stosunki do góry nogami. Spójrzmy jednak na sprawę szerzej. To nieco paternalistyczne przekonanie o misji i odpowiedzialności elit, wpisuje się dobrze w polską tradycję inteligenckiej myśli i postaw. Wraz z wskazanymi wyżej elementami aktywnej postawy wobec świata, reprezentowanymi przez młodego polskiego inteligenta, który chce żyć sensownie i zgodnie z własnym sumieniem w czasach, które starają się mu to skutecznie utrudnić utożsamiają to, co najcenniejsze w intelektualnej historii Polski ostatniego stulecia. Połączenie tradycji walki o wolność z postulatem równości, próbę „wymyślenia świata na nowo” bez równania dotychczasowego z ziemią. Czy do tej koncepcji, nie nawiązywał na swój sposób marksistowski bunt Kuronia i Modzelewskiego, radykalne chrześcijaństwo ks. Jana Zieji i piękny odruch solidarności leżący u podstaw Komitetu Obrony Robotników? Można chyba postawić tezę, że „syndrom Baryki” to po prostu próba i odwaga życia w zgodzie ze swoimi przekonaniami i obserwacjami, oraz przemienienia rzeczywistości według najszczerzej wyznawanych poglądów. To syndrom nieustannej troski o społeczeństwo i przekonania, że należy myśleć o nim jako o całości, którą należy urządzić mądrze i sprawiedliwie.
Jeden z głównych twórców obecnej Polski i człowiek, który przez długi czas sprawował w niej swoisty „rząd dusz” ma prawo nie być skłonnym do krytyki państwa, które w znacznej mierze jest owocem projektu politycznego jego środowiska. Jest jednak paradoksem, gdy intelektualista, uznawany powszechnie za jednego z liderów wielkiej zmiany w naszej części Europy, wykazuje wyraźną awersję do myślenia o działalności politycznej jako o polu do przeprowadzenia kompleksowej przemiany rzeczywistości. Z poglądów Michnika bije rodzaj konserwatywnego determinizmu. Polska, Europa i świat są urządzone tak, jak są. Jeśli coś nie działa tak, jak trzeba to widać tak musi być. „Kto ma wizje, powinien pójść do lekarza psychiatry”, a każde dążenie do równości jest jak otwarcie drogi do gułagu. Jeśli są poważne problemy, jak wielkie bezrobocie wśród młodych, to należy myśleć o ich rozwiązaniu w sposób zadaniowy, a nie „poprzez kompleksową przemianę świata, która rzekomo uzdrowi świat”. Tak jakby kompleksowa przecież zmiana dokonana przez Michnika i jego pokolenie była ostatnią, którą należało przeprowadzić, a rozważanie o jakiejś kolejnej przemianie, było aberracją i działaniem szkodliwym. To prawda, że z idealizmem wiąże się niebezpieczeństwo doktrynerstwa, jednak wątpliwe, czy jest ono większym zagrożeniem niż pokusa bierności i relatywizowania każdej niesprawiedliwości i nieuczciwości. Zwłaszcza w czasach, gdy wśród zadowolonych z siebie elit obserwujemy raczej deficyt tej pierwszej postawy.
Cezary Baryka skończył tragicznie. Nie zgadzał się ani z rewolucyjnymi diagnozami młodych komunistów, ani z „polityką małych kroków” proponowaną przez Gajowca. Patrząc na zaślepienie obu stron widział przyszłość w perspektywie nieuchronnego wybuchu i był tą perspektywą przerażony. Zdecydował się więc na czyn rodem z romantycznego poematu. Popełnił de facto samobójstwo idąc na czele robotniczego pochodu na przeciw oddziałów policji. Można wyśmiewać tę decyzję i z pewnością nie jest ona tym, co z „dorobku” tego literackiego bohatera powinniśmy czerpać. Jednak i tu należy sobie postawić pytanie, czy tragiczna ironia dalszej historii naszego kraju nie przyznała racji jego diagnozie sytuacji? Wszak zarówno „Polska Gajowców”, czyli II RP, jak i „Polska Lulków” czyli PRL kończyły się spektakularnymi porażkami i pozostawiały po sobie całą masę nierozwiązanych problemów, które Baryka (a właściwie twórca tej postaci, Stefan Żeromski) przewidywał. Pierwsza – wielkie rozwarstwienie społeczne, wynikające z faktycznej władzy mieszkańców „polskich dworków”, druga – ekonomiczną zapaść i kulturalną degradację wynikającą z dominacji klas społecznie „chorych”…
Dlatego może dobrze byłoby, żeby Cezary Baryka nie pozostał tylko jedną z wielu nieco egzotycznych figur z licealnego kanonu lektur. Warto go odkurzyć i cieszyć się z tego, że bakcyle roznoszące jego „syndrom” nie wyginęły jeszcze całkowicie.
UWAGA! W czasie wakacji internetowa odsłona „Kontaktu” będzie ukazywać się raz na dwa tygodnie – co drugi poniedziałek. Serdecznie zapraszamy do lektury!
