fbpx Wesprzyj nas!

magazyn lewicy katolickiej

(Nie)sprawiedliwi wśród Narodów Świata

Polskie więzienia pękają w szwach. Kryminolodzy i pracownicy służby więziennej biją na alarm, ponieważ restrykcyjna polityka karna okazuje się nieskuteczna. Nie przeszkadza to społeczeństwu w domaganiu się od polityków zaostrzenia prawa, a politykom w realizowaniu oczekiwań wyborców. Kara nie służy resocjalizacji, tylko zaspokojeniu pragnienia zemsty.

resocjalizacja_opcje_01

ilustr.: Kuba Mazurkiewicz


 
Kiedy w Norwegii w rok po tragedii na wyspie Utøya skazywano Andersa Breivika na 21 lat więzienia, w Polsce zawrzało. Na forach internetowych użytkownicy prześcigali się w pisaniu obelżywych komentarzy pod adresem terrorysty i norweskiego wymiaru sprawiedliwości. Krytyce poddawano zarówno łagodny wyrok (choć norweskie prawo przewiduje możliwość przedłużenia kary, jeśli tak zdecyduje sąd), jak i dobre warunki w skandynawskich więzieniach. Tymczasem w Norwegii wyrok dla Breivika nie wywołał dyskusji o zaostrzeniu kodeksu karnego. Skandynawowie wierzą, że celem kary jest resocjalizacja, a jej skuteczność uzależniona jest od zapewnienia więźniom warunków zbliżonych do tych, w jakich żyją ludzie wolni. Skąd bierze się ta różnica w podejściu do polityki karnej? Czy Polacy traktują karę przede wszystkim jako narzędzie społecznej zemsty?
Mała liberalizacja
W krajach rządzonych autorytarnie restrykcyjne prawo często służy wymuszeniu posłuszeństwa obywateli i utrzymaniu w ryzach potencjalnej opozycji. Podobnie było w większości państw zależnych od ZSRR. Zakłady karne PRL były przeludnione, a liczba osadzonych przekraczała 100 tys. osób. Liczba więźniów przypadająca na jednego mieszkańca, choć znacznie zmalała po 1989 roku, wciąż pozostaje w Polsce jedną z najwyższych w UE (przed nami są jedynie kraje bałtyckie).
W 1989 roku, na fali entuzjazmu po odzyskaniu wolności, postanowiono złagodzić los osadzonych. Zliberalizowano prawo dotyczące zwolnień warunkowych, zrezygnowano z wykonywania kary śmierci oraz, na mocy amnestii, wypuszczono tysiące ludzi. Swoją historię III RP rozpoczęła z niedużą liczbą 40 tys. więźniów.
Jednak w kolejnych latach w wyniku znaczącego wzrostu przestępczości i stosowanej nadal restrykcyjnej polityki karnej, więzienia ponownie zaczęły się zapełniać. Od 1990 roku systematycznie rośnie liczba wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności. Dzieje się tak, mimo że na początku XXI wieku liczba popełnianych przestępstw zaczęła maleć i wzrosło poczucie bezpieczeństwa obywateli. Świadczy to o tym, że zwiększająca się skala przestępczości nie była jedyną przyczyną wzrostu populacji więziennej w okresie od 1989 roku do dziś.
Wzrost liczby więźniów w ostatniej dekadzie XX wieku był widoczny w większości rozwiniętych państw. Od początku lat 90. średnia liczba osadzonych w starej UE wzrosła z 76 (w 1992 roku) do 99 (w 2014 roku) na 100 tys. mieszkańców. Jednak w tym samym czasie liczba więźniów w Polsce wzrosła ze 161 na 203 na 100 tys. osób. Widać więc, że pod względem ilości osób przebywających w więzieniu nadal wyprzedzamy większość krajów liberalnej demokracji.
Szeryfowie IV RP
Według Kodeksu Karnego Wykonawczego kara pozbawienia wolności „ma na celu wzbudzenie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymywania się od powrotu do przestępstwa”. Jednak większość Polaków inaczej postrzega cel kary. Co trzeci badany za jej najważniejszą funkcję uważa „sprawiedliwą odpłatę”, a 29% sądzi, że kara pozbawienia wolności służy przede wszystkim odizolowaniu szczególnie groźnych jednostek od reszty społeczeństwa. Jedynie kilkanaście procent za główne zadanie kary uważa resocjalizację, na którą szczególny nacisk kładzie KKW.
Punitywne społeczeństwo domaga się surowych kar dla sprawców przestępstw nie tylko w trosce o swoje bezpieczeństwo, ale przede wszystkim „w imię sprawiedliwości”. To właśnie oczekiwaniu społeczeństwa, żeby winnych spotkała zasłużona kara, swoje spektakularne kariery zawdzięczają politycy kreujący się na szeryfów. Obiecują oczyścić kraj lub miasto z „niebezpiecznego elementu”. W ten sposób rodzi się „penalny populizm”, polegający na wywoływaniu przez polityków poczucia zagrożenia w społeczeństwie. Szeryfowie, prowadzący swoją „krucjatę przeciwko bandytom”, straszą wzrostem liczby przestępstw niezależnie od tego, czy w rzeczywistości skala przestępczości rośnie, czy spada. Lekceważą opinie specjalistów od prawa karnego i resocjalizacji, którzy podkreślają, że zwiększenie represyjności prawa zazwyczaj wcale nie redukuje liczby przestępstw. Odwołujący się do poczucia sprawiedliwości politycy ogłaszają programy „zero tolerancji” i na tym haśle zbijają polityczny kapitał.
Polski „populizm penalny” rozkwitł na początku XXI wieku. Pierwszym „szeryfem” został Lech Kaczyński, który jako minister sprawiedliwości zapowiedział, że będzie popierał zaostrzanie kar, nawet gdyby istniały niezbite dowody na nieskuteczność takiej formy walki z przestępczością. W okresie IV RP nastąpiła eskalacja „populizmu penalnego”, a rolę szeryfa przejął Zbigniew Ziobro. Jednak również za rządów PO władza podsycała poczucie zagrożenia w celu poprawy swoich notowań w sondażach. Wypowiedź premiera Donalda Tuska, w której nazwał sprawców czynów pedofilnych „kreaturami, którym nie przysługują prawa człowieka” czy przeforsowanie w Sejmie, wbrew opiniom karnistów, tzw. ustawy o bestiach pokazują, że „populizm penalny” w Polsce przeżył IV RP i wciąż ma się dobrze.
Zjawisko populizmu penalnego występuje na całym świecie. Niezależnie od kraju, w którym prowadzone są badania, wśród respondentów dominuje przekonanie, że przestępcom wymierza się zbyt łagodne kary. Wielu polityków, licząc na wzrost poparcia, obiecuje zaostrzenie kodeksu karnego. Dzieje się tak zarówno w krajach o stosunkowo łagodnym kodeksie karnym, np. w Szwecji i Nowej Zelandii, jak i w państwach o dużej populacji więźniów, jak USA. Ogólne trendy w światowej polityce karnej nie do końca wyjaśniają skalę punitywności Polaków i restrykcyjność naszego kodeksu karnego. Ta tendencja nie tłumaczy, czemu Polska o kilka długości wyprzedza peleton.
resocjalizacja_opcje_02

ilustr.: Kuba Mazurkiewicz


 
Kara w porządku neoliberalnym
Przyczyn ponownego zapełnienia się polskich więzień po amnestii z 1989 roku należy szukać w okresie transformacji ustrojowej. Jeszcze w połowie lat 70. większość Polaków uważała, że resocjalizacja jest najważniejszą funkcją kary. Przełom nastąpił w latach 90., kiedy zdecydowanie wzrósł odsetek ludzi postrzegających karę przede wszystkim jako narzędzie izolacji niebezpiecznych jednostek i wymierzenie winnym zasłużonej odpłaty.
Wygrane przez Solidarność częściowo wolne wybory i powstanie solidarnościowego rządu zdemolowało panujący od prawie pół wieku porządek. Dla gabinetu premiera Tadeusza Mazowieckiego było jasne, że gospodarka potrzebuje gruntownych reform. Intelektualny klimat epoki nie sprzyjał poszukiwaniu „Trzeciej Drogi” między gospodarką centralnie planowaną a neoliberalnym kapitalizmem. Solidarnościowy rząd pod presją Międzynarodowego Funduszu Walutowego uznał bezalternatywność dla modelu anglosaskiego.
Powodzenie terapii szokowej, która w krótkim czasie miała wprowadzić w Polsce gospodarkę rynkową, wymagało jednak fundamentalnej zmiany mentalności społecznej. Przedsiębiorczy indywidualiści, nastawieni na rywalizację i rozwój osobistych karier, musieli zastąpić niezaradnych, nastawionych roszczeniowo wobec państwa homo sovieticusów. Dlatego brutalnie zdławiono pozostałości państwowych przedsiębiorstw przemysłowych, a wszystkie PGR-y zlikwidowano jedną decyzją administracyjną, niezależnie od tego, czy były rentowne, czy nie. Konieczne i racjonalne decyzje ekonomiczne rządu przeplatały się z posunięciami ideologicznymi, mającymi wyeliminować wszystko, co kojarzyło się z poprzednim ustrojem.
Zmiana mentalności Polaków dokonała się w niecałą dekadę. Według badań prof. Hanny Świdy-Ziemby pokolenie młodych ludzi na początku lat 90. wyznawało inne wartości niż ich rówieśnicy 10 lat później. Niechęć do rywalizacji i wartości wspólnotowe zostały zastąpione przez marzenia o indywidualnych karierach.
Skutkiem terapii szokowej było wprawdzie zahamowanie hiperinflacji, ale w wyniku reform drastycznie wzrosło bezrobocie. Niektóre miasta przemysłowe oraz po-PGR-owskie wsie do dziś pozostają enklawami dziedziczonej przez następne pokolenia biedy. Doktryna neoliberalna zakłada, że ludzie sami powinni być odpowiedzialni za własny los. Nie należy liczyć na pomoc instytucji państwowych, tylko być przedsiębiorczym i samodzielnie zadbać o siebie. Niewydolny, ale rozbudowany system polityki społecznej PRL zamiast gruntownej reformy doczekał się stopniowego demontażu. Nie wszyscy ludzie umieli poradzić sobie w obliczu zamknięcia ich zakładów pracy. Wraz z bezrobociem i społecznym wykluczeniem musiała wzrosnąć także przestępczość. Zdaniem francuskiego socjologa Loïca Wacquanta, autora książki „Więzienia nędzy”, jeśli obywatel nie ma legalnej możliwości zapewnienia sobie godziwych warunków życia, wchodzi na ścieżkę przestępczą. W ten sposób państwo, zamiast realizować skuteczną politykę społeczną, penalizuje ubóstwo.
Zdaniem Wacquanta na początku lat 80. w większości krajów zachodnich istniała zależność między liberalizacją gospodarki i demontażem państwa opiekuńczego a wzrostem populacji więziennej. W polityce państw Unii Europejskiej i USA nastąpiła zmiana z opiekuńczego welfare state na workfare state uzależniające prawo do pobierania świadczeń socjalnych od aktywnego poszukiwania zatrudnienia. Osoby niezatrudnione, korzystające z pomocy społecznej, zostały uznane za pasożytów i wyrzucone na margines, a uelastycznienie rynku pracy pozwalało im na znalezienie wyłącznie niskopłatnych i słabo chronionych miejsc pracy. Utrzymanie kontroli nad tą nową, marginalizowaną grupą wymagało rozbudowy państwa penalnego. W nowej Polsce odprawy i zasiłki dla zwalnianych z „restrukturyzowanych” zakładów pracy robotników szybko się skończyły. Zerwanie z polityką pełnego zatrudnienia nie wiązało się z powstaniem polskiej wersji welfare state, co w konsekwencji prowadziło do zaostrzenia polityki karnej.
Choć hegemonia neoliberalnego kapitalizmu zmieniła sposób prowadzenia polityki karnej w większości państw, proces ten nie wszędzie przebiegał jednakowo. Im bardziej kraj opierał się presji na demontaż państwa opiekuńczego, tym mniej liczna jest jego więzienna populacja. W ten sposób Wacquant tłumaczy różnice w restrykcyjności polityki karnej między krajami anglosaskimi a Skandynawią.
Sprawiedliwość w duchu równości
„Tam gdzie panuje równość, wszystkim żyje się lepiej” – to podtytuł książki Richarda Wilkinsona i Kate Pickett „Duch równości”, która kilka lata temu wywołała wiele dyskusji w Polsce i Europie. Dwójka epidemiologów dowodzi, że w krajach o dużym rozwarstwieniu majątkowym problemy społeczne występują znacznie częściej niż w społeczeństwach egalitarnych. Nierówności odbijają się niemal na wszystkich sferach życia społecznego. Wilkinson i Pickett dostrzegają również zależność między rozwarstwieniem majątkowym a przeludnieniem więzień i punitywnością obywateli. Okazuje się, że w krajach mniej egalitarnych sędziowie częściej orzekają wyroki skazujące, a społeczeństwo mniejszą wagę przywiązuje do resocjalizacyjnej funkcji kary.
W 1990 roku współczynnik Giniego, mierzący skalę nierówności majątkowych, był w Polsce niski – wynosił 0,19. Nierówności majątkowe rosły przez całe lata 90. Ich poziom ustabilizował się (a nawet nieznacznie spadł) po wejściu Polski do UE. Według danych Eurostatu w 2013 roku współczynnik Ginniego w Polsce wyniósł 0,31. Wprawdzie jest to wynik zbliżony do średniej UE (w krajach Unii nierówności przez ostatnie 25 lat także systematycznie rosły), ale też sporo wyższy nie tylko od państw skandynawskich, ale również od Czech, Słowacji, czy Słowenii, które w 1989 roku zdecydowały się na łagodniejszą wersję transformacji. Kraje te dłużej borykały się z recesją, ale dzięki temu ograniczyły upadek przemysłu i społeczne skutki przemian.
Skutki uboczne
Anders Breivik może cieszyć się, że jest Norwegiem. Skandynawski model polityki społecznej nie zmienił się tak bardzo, jak podobne modele funkcjonujące w innych państwach europejskich. Wraz z nim przetrwała też polityka karna stawiająca sobie za główny cel resocjalizację. Łagodność Norwegów może godzić w poczucie sprawiedliwości polskich internautów, wygląda jednak na to, że przynosi pozytywne efekty.
Polska polityka karna leży na przeciwległym biegunie. Kary rosną, a osób przebywających w więzieniach jest coraz więcej. Dosyć powszechnie przypisuje się to komunistycznej przeszłości. Wygląda jednak na to, że to nie doświadczenie życia w autorytarnym systemie najmocniej wpłynęło na stosunek Polaków do kryminalistów i postrzeganie funkcji kary. Przeludnione więzienia są kolejnym niepożądanym skutkiem terapii szokowej i wzrostu ekonomicznego rozwarstwienia. Po 25 latach od transformacji wciąż na nowo odkrywamy uboczne skutki zaaplikowanej terapii. Bilans leczenia przedstawia się coraz gorzej.
 

Potrzebujemy Twojego wsparcia
Od ponad 15 lat tworzymy jedyny w Polsce magazyn lewicy katolickiej i budujemy środowisko zaangażowane w walkę z podziałami religijnymi, politycznymi i ideologicznymi. Robimy to tylko dzięki Waszemu wsparciu!
Kościół i lewica się wykluczają?
Nie – w Kontakcie łączymy lewicową wrażliwość z katolicką nauką społeczną.

I używamy plików cookies. Dowiedz się więcej: Polityka prywatności. zamknij ×