Tym, co wyróżnia wystawę „Gotong Royong. Rzeczy, które robimy razem”, jest jej rzeczywisty przedmiot, który… d o p i e r o   p o w s t a n i e. I co najważniejsze – każdy/każda będzie mógł/mogła go współtworzyć. Co prawda ekspozycja przedstawia pewne artefakty, będące oznakami akcji artystycznych, animacyjnych, performansów, parad i działań aktywistycznych z dalekich (wyłącznie geograficznie) miejsc świata (Indonezja, Amazonia, Kenia, Jawa czy  przedmieścia Nowego Orleanu) i tych bliższych (Ursus) oraz kryjących się za nimi emocji, przeżyć i doświadczeń wspólnotowych. Jednak wystawa „żyje” i jest w ciągłym ruchu: odbywające się/odbyte tam działania artystyczne i społeczna samoorganizacja są nieustannie przywoływane, by zaistnieć we wspomnieniach ich uczestników lub świadomości oglądających wystawę. Ważną częścią składową tej ostatniej jest bogaty program publiczny i dyskursywny: obecnie zaplanowane są już wydarzenia takie jak „Protest Song Karaoke” pod kuratelą Alicji Rogalskiej czy „Koncert Życzeń na Święto Niepodległości” organizowany przez Barbarę Kingę Majewską. Ich zadaniem jest „wkluczyć” publiczność i oddać jej głos, przez co przestanie już być publicznością, a stanie się – każdy/każda z osobna równoprawnych uczestnikiem/uczestniczką i współtwórcą/czynią.
Wespół w zespół
Centralnym punktem w przestrzeni wystawowej jest miejsce spotkań i warsztatów nieformalnego kolektywu Intervalo-Escola, zwanego „akademią młodych artystów/artystek, aktywistów/aktywistek, badaczy/badaczek”, sięgającego po metody wypracowane przez Tainę Azeredo, kuratorkę i aktywistkę z Brazylii, od 2015 roku razem z artystą Claudio Bueno zaangażowaną w oddolną organizację szkoły w amazońskiej puszczy. Jak wskazuje nazwa („przerwa od szkoły”), są to metody wychodzące poza zasady i struktury formalnej edukacji, niehierarchiczne, włączające, uczące poprzez praktyki artystyczne i współpracę. Cel w postaci przeniesienia tych sposobów na warszawski grunt stawia sobie właśnie grupa Intervalo-Escola zakotwiczona w Centrum Sztuki Współczesnej. Podjęta ma być próba zanimowania warszawskiej publiczności do wytworzenia między sobą więzi i uczenia się od siebie nawzajem. „Wytwarzanie” jest ważne samo w sobie jako p r o c e s, w dodatku będący nośnikiem generowanych w jego trakcie emocji i wartości wspólnotowych. Jego efektem nie są (choć mogą być) rzeczy materialne, ale przeżycia, które dana społeczność zachowa w sobie i może wykorzystać dla zrozumienia lub rozwiązania jakiegoś problemu społecznego. Do niematerialnego kontekstu pracy Intervalo-Escola i samych artystów/artystek nawiązuje architektura wystawy zaprojektowana przez Macieja Siudę. Wykonana na zasadzie recyklingu materiałów zalegających w piwnicach Zamku Ujazdowskiego, lekka drewniana konstrukcja przypomina wygląd szkoły w Amazonii i nadaje się do przerobienia na coś innego oraz ponownego wykorzystania. Jak piszą kuratorzy wystawy, Marianna Dobkowska i Krzysztof Łukomski, „Intervalo-Escola jest sercem wystawy, laboratorium eksperymentu, miejscem spotkania na żywo, rozmowy i prezentacji różnych sposobów myślenia i działania zaproszonych przez nas gości. Jako szkoła oparta na doświadczaniu i praktyce oraz jako platforma krytyczna, która umożliwia mapowanie i rozwijanie sposobów uczenia się w obrębie sztuki, Intervalo-Escola jest także zespołem mediatorów, którzy pomogą w zrozumieniu i doświadczeniu tego, czym jest robienie rzeczy wspólnie”.
Wystawa Gotong Royong to zatem, bardziej niż zbiór prac, repozytorium pamięci o praktykach z pola sztuk wizualnych i performatywnych, opierających się na współpracy, a także potencjał do wytworzenia kolejnych. Wybija się z nich między innymi wątek antykapitalistyczny, krytyka reprodukcji nierówności społecznych, założenie, że kapitalizm i skrajny indywidualizm prowadzą do upadku wspólnot i pogłębiania nierówności społecznych. Działania twórcze są też próbą odpowiedzi na pytania o rolę sztuki i artystów w budowaniu wspólnoty.

 

Sztuka w walce z nierównościami
Irwan Ahmett i Tita Salina, artyści z Dżakarty, od kilkunastu lat uskuteczniają wśród lokalnych społeczności w Indonezji działania interwencyjne, subwersywne i performatywne, mające na celu naświetlenie negatywnych konsekwencji rozbuchanego kapitalizmu i prymatu logiki wolnorynkowej. Przeprowadzili dotąd akcję edukacyjną na temat antykoncepcji w dzielnicy prostytucji w północnej Dżakarcie, warsztaty architektury i poor design w dzielnicy kampungów (osiedli o niskim statusie społeczno-ekonomicznym), a także długoletni projekt upowszechniający świadomość zużywania zasobów energetycznych w kraju.
Antysytemowy charakter ma także projekt artysty Doriana Batycka, realizowany we współpracy ze Scottem Horlacherem, o nazwie „Kineticoin”. Jest to stworzona przez tę dwójkę nowa kryptowaluta, która została zgłoszona do rejestru walut i od strony technicznej przeliczana jest na walutę internetową bitcoin, a w efekcie na dolary, z pominięciem systemów bankowych i bez narodowej przynależności. Jej istotą jest jednak „nagradzanie” i podkreślanie wartości uczestnictwa w kulturze. Odwiedzający wystawę, po tym jak zarejestrują portfel cyfrowy, będą mogli wygenerować dochód za samą na niej obecność i zaangażowanie we współtworzeniu instalacji: wystarczy, że spędzając na niej czas, znajdą się w obrębie czujników ruchu – wówczas w wirtualnym portfelu pojawią się internetowe monety o realnej wartości. Realizacja ta otwiera dyskusję nad potrzebą docenienia znaczenia partycypacji i bycia ze sobą – być może za parę lat, przy wzroście zainteresowania „Kineticoin”, okaże się, że jest to bardziej „opłacalne” niż inne zajęcia nastawione bezpośrednio na zysk komercyjny?
Praktyki zaprezentowane na wystawie dotykają palących problemów współczesności. Platforma artystyczna Open Place tworzona przez dwójkę artystów z Ukrainy – Julię Kosterievą i Jurija Kruchaka – za pomocą serii plakatów (opartych na kilkudziesięciu spotkaniach, warsztatach i spisanych historiach) oraz warsztatu linorytniczego zajmuje się tematem kondycji imigranta. Stworzenie przez nich miejsca do spotkań i kolektywnej pracy przy pisaniu wspólnego wiersza w linorycie (sic!) jest impulsem do rozmowy o łamaniu praw pracowniczych, praw człowieka w ogóle i ukorporacyjnieniu stosunków międzyludzkich.
Polska artystka Alicja Rogalska sięga natomiast po inny rodzaj praktyk artystycznych, by sprowokować intelektualną refleksję, ale i wzbudzić określone emocje: organizuje w Dżakarcie warsztaty muzyki ludowej i tradycyjnej oraz muzyczne performanse uliczne, których uwiecznienie w formie audiowizualnej tworzy – jak piszą kuratorzy wystawy – „rodzaj sentymentalnego dokumentu społecznego”. Rogalska swoją działalnością porusza tematy biedy i bezrobocia, przemocy władzy oraz wyzysku ekonomicznego niższych warstw społecznych. Do tradycji akcji ulicznych w swojej twórczości odwołują się również między innymi Magdalena Starska, która współpracuje z Komunitas Pasir Putih, oraz Iza Rutkowska w kooperatywie z LBH Jakarta.
Wśród poruszanych problematyk znajdują się także kwestie gentryfikacji i kierunków rozwoju mieszkalnictwa, często na ostatnim miejscu stawiających ludzi, którym powinny służyć (artystka Imani Jacqueline Brown i kolektyw Blights Out).

Wspólna sprawa
Silne zaangażowanie społeczne cechuje wszystkich artystów i artystki, których ślady działalności można oglądać na wystawie Gotong Royong. Jednym ze szczególnie jaskrawych przypadków poświęcenia się sprawie jest wieloletnia praca artysty Vincenta Rumahloine’a w Rumah Cemara Center w Bandungu, ośrodku pomocy społecznej dla nosicieli HIV, chorych na AIDS i ich rodzin. Rumahloine – jak opisują go kuratorzy wystawy – „używając narzędzi sztuki, działa z innymi członkami centrum przeciwko wykluczaniu i stygmatyzowaniu tej grupy społecznej”.
W praktykach artystów patriarchalne i silnie zhierarchizowane instytucje zostają zamienione na inne, bardziej nieformalne, oddolne, oparte na równoważnej partycypacji członków, powstałe na przecięciu kultury i pracy socjalnej. Wśród interesujących realizacji zaprezentowanych na wystawie wymienić warto zainicjowany przez Jaśminę Wójcik i Igora Stokfiszewskiego „Projekt Ursus Zakłady”, służący zachowaniu pamięci po dawnej fabryce, ale także wzmaganiu partycypacji i poczucia sprawczości lokalnej społeczności, budowania wspólnoty w oparciu o narzędzia demokratyczne. Aktywizację miejscowych zbiorowości stawia sobie za cel także „Kolektyw Jatiwangi art Factory” (JaF), który pochodzi z małej wioski Jatisura, położonej w Zachodniej Jawie. Poprzez działania w polu sztuk wizualnych, muzyki, filmu i fotografii oraz w oparciu o dziedzictwo ceramiczne i agrykulturalne zwią­zane z uprawą ryżu artyści z Kolektywu kształtują i wzmacniają tożsamość mieszkańców i ich związek z otoczeniem. Podobną rolę pełni „Cooperative Spółdzielnia Ushirika”, czyli społeczno-artystyczny projekt realizowany przez Alfa Omegi (Alicję Wysocką, pomysłodawczynię), Fundację Razem Pamoja oraz społeczność Mathare 24 25 Valley, a także zaproszonych artystów. Jak podaje katalog wystawy, „podstawę funkcjonowania spółdzielni stanowi praca kolektywna, dzięki której jej członkowie wymieniają się doświadczeniami, uczą się nowych umiejętności oraz rozwijają własną kreatywność”. Jej specyfika polega na tym, że to pracownice spółdzielni współ­tworzą ostateczny kształt wytwarzanych przez siebie przedmiotów – nie są jedynie wykonawczyniami i elementami procesu produkcji. Zostają upodmiotowione i wzmocnione siłą kooperacji.
Wystawa „Gotong Royong” mierzy się z ważnymi tematami współczesności. Czyni to za pomocą praktyk z pogranicza sztuki i aktywizmu. Artyści nie przyglądają się już tylko problemom społecznym, ale próbują znaleźć dla nich rozwiązanie. Sięgają przy tym do troski o podstawowe relacje międzyludzkie, poczucie wspólnoty i tożsamości, stawiają na integrację społeczności. Z pietyzmem wsłuchują się i odtwarzają mikronarracje. W centrum postawiony jest człowiek, bo bez niego nic wielkiego ani wspaniałego się nie wydarzy. Ogromną rolę w przywoływanych realizacjach odgrywa  z a a n g a ż o w a n i e. Zaangażowanie zarówno artystów, jak i osób, z którymi się stykają. Ono z kolei osiągane jest poprzez formuły najprostsze: obecność, spotkanie, rozmowę, pracę, wspominanie, czasem działanie partyzanckie. Sztuka jest pretekstem i dopełnieniem. Dzięki  k o o p e r a t y w i e  praktyk artystycznych i partycypacji ich uczestników wytwarza się organiczne przekonanie, że przecież wszystko tu i teraz, w przeszłości, przyszłości i wokół nas to gotong royong. Co po indonezyjsku znaczy „wspólna sprawa”.
***
„Gotong Royong. Rzeczy, które robimy razem” – wystawa czynna do 14 stycznia 2018 roku.
Udział biorą:
Irwan Ahmett i Tita Salina,  Francis Alÿs, Dorian Batycka, Imani Jacqueline Brown, Centrala: Małgorzata Kuciewicz i Simone de Iacobis, Intervalo-Escola: Tainá Azeredo, Claudio Bueno i warszawscy współpracownicy, Forum Lenteng/Akumassa, Marta Frank, Clara Ianni, Robert Kuśmirowski, Alfadir Luna, Edyta Jarząb, Jatiwangi Art Factory, Open Place: Julia Kosterieva i Jurij Kruchak, Alicja Rogalska i Komunitas Pengamen Jalanan, Vincent Rumahloine i Rumah Cemara, Iza Rutkowska i LBH Jakarta, Maciej Siuda, Magdalena Starska  i Kommunitas Pasir Putih, Cooperative Spółdzielnia Ushirika: Diana Adhiambo, Margert Adhiambo, Philgona Aluo, Brian Bera, Małgorzata Markiewicz, Mary Mueni, Ann Mwikali, Millicent Ochieng, Susan Odhiambo, Rose Onyango, Nancy Opondo, Maureen Otieno, Joanna Rajkowska i Alicja Wysocka, Jaśmina Wójcik i Projekt Ursus Zakłady –współpraca: Hanna Dyrcz, Igor Stokfiszewski, Dominik Strycharski, Rafał Urbacki, Jakub Wróblewski
Kuratorzy: Marianna Dobkowska, Krzysztof  Łukomski
Architektura wystawy: Maciej Siuda
Uczestniczki i uczestnicy Intervalo-Escola – Czas na przerwę:
Adelina Cimochowicz, Jakub Depczyński, Kamila Ferenc, Agata Grabowska, Karolina Grzegorczyk, Mateusz Kowalczyk, Filip Madejski, Ola Rusinek, Jana Shostak, Katarzyna Sztarbała, Bogna Tęczynopol, Jakub Wielgo
Uczestniczki i uczestnicy programu publicznego i dyskursywnego:
Irwan Ahmett i Tita Salina, Táina Azeredo, Dorian Batycka, Imani Jacqueline Brown, Clara Ianni, Edyta Jarząb, Barbara Kinga Majewska, Ewa Alicja Majewska, Michał Kasprzak, Open Place: Julia Kosterieva i Jurij Kruchak, Joanna Pawluśkiewicz, Alicja Rogalska, Vincent Rumahloine, Dominik Strycharski, Maja Staśko, Igor Stokfiszewski, Arie Syarifuddin, Rafał Urbacki, Reinaart Vanhoe, Katarzyna Winiarska, Alicja Wysocka i inni.
***
Pozostałe teksty z bieżącego numeru dwutygodnika „Kontakt” można znaleźć tutaj.